‘Een groot deel van de mensen in de banenafspraak heeft zodanige beperkingen dat er twijfels bestaan of zij wel een reële kans op regulier werk hebben. Mogelijk zijn zij beter op hun plek in andere vormen van participatie,’ schrijft de Arbeidsinspectie in juli: ‘Op papier arbeidsvermogen, in de praktijk geen kans op werk.’ Diezelfde observatie zou je kunnen doen bij mensen die na een jarenlange gevangenisstraf weer terugkeren in de samenleving. Of de grote groep mensen die al jarenlang in de bijstand ‘gevangen’ zit. De markt zit niet te wachten op deze mensen en het alternatief is al dan niet met een uitkering plaatsnemen op de bank.

Andere vormen van participatie bedachten Ton Wilthagen van de universiteit Tilburg en ik toen wij ons idee van een zogeheten parallelle arbeidsmarkt schetsten. Werk zat, constateerden wij. In de samenleving liggen genoeg uitdagingen op gebied van armoede- en eenzaamheidsbestrijding, zorg, klimaataanpassingen, circulariteit, enzovoorts. Daarin kunnen we banen creëren voor mensen die niet top-productief zijn, over een uitgebreide competentielijst beschikken en de juiste werkervaring hebben. Dan moet wel de klassieke winst- en verliesrekening overboord. Kosten en baten moeten dan langs een maatschappelijk meetlat gelegd worden om een reëel beeld te krijgen. En we moeten af van die vreselijke vinkjescultuur die haaks staat op werkelijke inclusie. Door het woud aan regelingen worden mensen nu ingedeeld in hokjes. Je bent bijvoorbeeld blind, maar past niet in het doelgroepenregister of telt niet mee voor het keurmerk van de Prestatieladder Sociaal Ondernemen (PSO).

Tom Wilthagen en ik wilden een simpele tweedeling te maken. Je kunt direct of binnen afzienbare tijd terecht op de reguliere arbeidsmarkt of je bent (vooralsnog) kansloos om daarop terecht te komen. En als dat laatste het geval is, krijg je niet een uitkering, maar een baanaanbod naar keuze en vermogen. Wij wilden nieuwe bedrijven helpen oprichten waar maatschappelijk waardevol werk verricht werd en iedereen een kans kreeg. Dat vereiste de nodige lenigheid bij alle partijen. We wilden immers dat de uitkering ingezet werd als looncomponent en bedrijven actief mee zouden werken: dat subsidies voor klimaatmaatregelen gekoppeld werden aan nieuwe werkvormen; dat bepaalde vormen van vrijwilligerswerk omgekat worden naar betaald werk; dat geldstromen gebundeld zouden worden. Kortom, systemische veranderingen realiseren om dit mogelijk te maken.    

Die reis is niet ten einde, maar de materie bleek taai. Veel urgentie bij partijen bespeurden we niet. Juridische belemmeringen doken op. Lenigheid in de omgang met bestaande wet- en regelgeving was soms ver te zoeken. Gelukkig waren er wel hoopvolle pioniers die mooie dingen neerzetten. We zullen ons idee van de parallelle arbeidsmarkt verder toelichten tijdens een college op 10 oktober op de Hogeschool Utrecht, en we nodigen iedereen uit om daar een bijdrage aan te leveren. Omdat we geloven dat mensen in welke vorm dan ook en met welk vermogen dan ook graag actief zijn en een eigen inkomen verdienen. En omdat het loont. “Investeer in mensen die het nodig hebben, zo’n investering betaalt zich na zes tot zeven jaar uit. Dat gaat dus sneller dan zonnepanelen,”aldus Lex Burdorf, hoofd van de afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg van het Erasmus MC in Rotterdam.  Aanmelden voor het college kan via deze link.

In het vierde nummer van Sociaal Bestek schrijft Jos Verhoeven ook een artikel over de parallelle arbeidsmarkt. Het nieuwe nummer verschijnt donderdag 12 september.

Je kan wel weg zijn als boegbeeld van de banenafspraak, maar dat betekent niet dat je niet meer betrokken hoeft te zijn. Ik zit me hier op mijn vakantieadres ontzettend op te winden over een kop in de Volkskrant. ‘Overheid en bedrijfsleven falen bij banenafspraak’ staat er.

Wat een kortzichtige koppenmaker. Het – op zich genuanceerde – artikel heeft namelijk betrekking op een voortreffelijk rapport van de Arbeidsinspectie.[1] Wat blijkt? Eindelijk is door een onafhankelijke instantie bewezen dat de kandidaten ‘op’ zijn. Zo'n 140.000 van de 265.000 mensen in het doelgroepregister zijn aan het werk. Circa 95.000 kunnen niet werken. Dus er blijven nog 30.000 te bemiddelen mensen over. Dat lijkt veel, maar is heel weinig. Per jaar moet je namelijk 15.000 plekken invullen. Zoals iedereen met verstand van plaatsingen weet: twee kandidaten per plek is te weinig.

Ten eerste weten gemeenten en de UWV ook van deze 30.000 mensen niet veel. Ten tweede is dit een landelijk aantal, dus deze mensen wonen verspreid over het hele land. Ten slotte hebben de 30.000 mensen die – naar wat we nu weten – in principe aan het werk zouden kunnen ieder hun eigen vaardigheden en wensen, die niet per se bij het banenaanbod in hun regio passen. De één is geschikt voor werk in de horeca, de ander voor een beleidsfunctie. Vandaar dat er een vuistregel geldt dat er 10 kandidaten met de geschikte vaardigheden nodig zijn per vacature. Pas dan heb je kans op een echt succesvolle match.

Daarom kom ik op basis van dit rapport tot de conclusie dat het bestand ‘op’ is. Dit betekent gelukkig niet dat er niet meer bemiddeld wordt,  dat gaat natuurlijk gewoon door. Maar wat ook gewoon doorgaat, is het verloop: mensen worden ziek, treden uit en ook bij de oude detacheringen vanuit de Sociale Werkvoorziening gaat het proces van pensionering door. Dat is te boekstaven op basis van de cijfers uit het rapport. Maar wat zeggen de cijfers nu eigenlijk nog meer?

De banenafspraak was een enorm succes. Daarom is het eerder klaar met dit arbeidsmarktproject dan verwacht. Nu moet er worden overgestapt naar een nieuwe fase. De fase van ‘Op naar de 200.000 banen’ voor een bredere groep mensen of – nog mooier – naar een echt brede, permanente inclusiebeweging. Daarbij hoort ook revitalisatie van de Sociale Werkvoorziening, want voor de eerdergenoemde 95.000 mensen moet ook zinvol werk geboden worden.

Inclusie of illusie, thats the question!

---

[1] In Sociaal Bestek nr. 4 van aanstaande 12 september schrijft de Arbeidsinspectie een stuk over dit rapport.

Het was de titel van een boek van Hans Achterhuis uit 1984. Ik kocht het meteen, want aan arbeid heb ik immers mijn hele leven al mijn arbeid besteed.

Ik begon in 1975 in de ontwikkelingssamenwerking: hoog in de Andes arme boeren aan meer werk helpen door het opzetten van een coöperatie, een ‘sociedad agricola de interès social’. Voor het gemak: een sociale coöperatie van een aantal onteigende grootgrondbezitters. Later werkte ik in de werelden van de sociale werkvoorziening, de arbeidsvoorziening en het uitzenden, zowel sociaal als commercieel.

In al die banen geloofde ik in de heilzame werking van arbeid voor de mens. Ik heb het niemand ooit kernachtiger horen verwoorden dan Jules Theeuwes, betreurd hoogleraar van de UVA: ‘zelfs slecht werk is beter dan geen werk.’

En ook filosoof Hans Achterhuis gaf dat met zekere tegenzin toe. Uit allerlei studies bleek dat mensen er beter aan toe waren, zeker ook mentaal, wanneer ze werkten – in vergelijking met mensen die thuiszitten als gevolg van werkloosheid of ziekte.

Vandaar zijn omschrijving van arbeid als een eigenaardig medicijn.

Natuurlijk, ik begrijp ergens het eigenaardige. Arbeid is niet altijd een medicijn. Er is ook ziekmakend werk, door te veel stress, slechte arbeidsomstandigheden of zelfs gevaar. Dat moeten we niet accepteren en dat betekent dat er hard gewerkt moet blijven worden tegen uitbuiting, slechte arbeidsomstandigheden en onderbetaling.

Maar toch, werk geeft structuur aan je leven. Je houdt er sociale contacten aan over. Je gaat meer in jezelf geloven en je hebt -hopelijk- wat meer te besteden.

Als ik dat ergens heb gezien is dat de afgelopen 10 jaar wel, in mijn rol als boegbeeld bedrijfsleven voor de banenafspraak. Er zijn nu zo'n 86.000 meer mensen aan het werk dan toen we begonnen. Ik heb ze niet allemaal gesproken of gezien, maar best veel wel. Je hoefde maar in hun ogen te kijken om te weten dat ze er beter aan toe waren.

Maar ook de werkgevers profiteren: de werksituatie verbetert, het ziekteverzuim daalt, zelfs de productiviteit neemt toe. Al deze resultaten worden keer op keer opnieuw aangetoond, bijvoorbeeld in onderzoeken van Rabo Research of Accenture.

Dat vond ik trouwens ook al in de jaren zeventig, toen ik bij de Sociale Werkvoorziening werkte. Daar gold dit zowel voor medewerkers, die ‘binnen’ werkten als voor degenen die gedetacheerd werden.

Die sociale werkvoorziening moest echter dicht voor nieuwe mensen in het kader van de Participatiewet. Net zoals de toegang tot de Wajong gesloten werd voor mensen met arbeidscapaciteit. De banenafspraak was het alternatief: 100.000 nieuwe banen in het bedrijfsleven en 25.000 bij de overheid.

En nu geeft het kabinet 600 miljoen euro aan de SW - extra naast de 400 miljoen die er al stond om ze overeind te houden en ook om meer beschut werk te creëren.

Ik ben daar niet tegen, het is alleen zo jammer dat ze niet én-én doen. Er is onlangs een voortreffelijke kosten-batenanalyse van Berenschot verschenen onder auspiciën van Cedris en Divosa. 

Deze analyse laat duidelijk zien dat het loont om loonkostensubsidie breder in te zetten. Want het levert werkelijk aan alle kanten op: de overheid als subsidiegever, de werkgever én de werknemer.

Met het succes van de banenafspraak tot nu toe (de resultaten worden nu iets minder door gebrek aan kandidaten en grote terugloop detacheringen vanuit de SW) zou het niet zo moeilijk zijn om een paar honderd miljoen euro extra te investeren, want dat is het goede woord. Het is een investering en het levert aan alle kanten op. Met rente!

Maak de doelgroep breder, de maatregelen eenvoudiger en de overheidsdienstverlening beter, en de werkgevers staan klaar om niet 100.000, maar 200.000 mensen met zekere achterstand te ontvangen. De huidige arbeidsmarktkrapte helpt daar ook nog eens aan mee.

De beide maatregelen zouden elkaar zelfs kunnen helpen wanneer de SW weer meer mensen zou kunnen detacheren naar het bedrijfsleven en de overheid. Het oude probleem van de sociale werkvoorziening, geen doorstroming vanuit de SW naar de ‘reguliere arbeidsmarkt’, zou daardoor sterk verminderd kunnen worden.

Kortom, op 1 mei, de Dag van de Arbeid, geloof ik na vijftig jaar werkzaam te zijn geweest nog steeds dat arbeid een heel gezond middel is tegen veel menselijke problemen, dat het eigenwaarde geeft en zelfs plezier.

Aart van der Gaag is namens de werkgeversorganisaties boegbeeld en inspirator van Banenafspraak