In de politiek is er zoiets als de tijdgeest. Die gaat in golven, waarbij linkse en rechtse golven elkaar afwisselen. Vlak na de oorlog was er een linkse golf. In de hele westerse wereld geloofde men in de verzorgingsstaat en sturing van de economie. Dat gold ook voor de rechtse partijen. In Engeland klaagde de neoliberale econoom Hayek dat de conservatieven haast net zo links waren als Labour. Toen in Nederland in 1959 een kabinet zonder PvdA aantrad wilden de confessionele partijen en vooral de Katholieke Volkspartij (KVP) laten zien dat zij zonder PvdA net zo’n links beleid konden voeren. Het kabinet De Jong (1967-1971), dat indertijd als ontzettend rechts werd beschouwd, blijkt achteraf wanneer je kijkt naar de gerealiseerde wetgeving het meest links kabinet dat Nederland ooit gehad heeft.
Hoogtepunt
In de jaren zeventig begon de kentering. Den Uyl had grote ambities, maar liep stuk op de verslechterende economische situatie. Zo moest hij een limiet stellen aan de groei van de overheidsuitgaven (de eenprocentsnorm). In Engeland en Amerika kwamen Thatcher en Reagan aan de macht. Onder Van Agt worstelde het CDA met de oplopende werkloosheid, maar onder Lubbers ging de knop om. Onder Den Uyl voerde de PvdA nog scherp oppositie tegen zijn bezuinigingsbeleid, maar onder Kok ging de PvdA hier ook in mee. Sindsdien heerste er onder de grote partijen een neoliberale consensus, waar ook GroenLinks deel van uitmaakte. Het neoliberale beleid bereikte een hoogtepunt tijdens het kabinet Rutte II van VVD en PvdA. PvdA-leider Samsom vond dat met het radicale bezuinigingsbeleid dit kabinet deed wat eerdere kabinetten hadden nagelaten.
Daarna kwam een nieuwe kentering. Die zag je vooral bij de VVD, waar mensen als Klaas Dijkhof en Ben Verwaayen voor een meer sociale koers gingen pleiten. Ook VNO-NCW realiseerde zich dat de flexibiliteit op de arbeidsmarkt te ver was doorgeschoten. Het kwam tot uitdrukking in het visiedocument dat VVD en D66 ten behoeve van de kabinetsformatie opstelden, met veel linkse punten.
De zorg is geen markt
Het minimumloon moest omhoog en de zorg is geen markt. De lasten voor werkenden moesten worden verlicht en er moest een algemene arbeidsongeschiktheidsverzekering komen voor alle werkenden. De regels rond flexibele arbeidsrelaties moeten worden aangescherpt. Voor mensen in de bijstand zou het gemakkelijker moeten worden om een opleiding te volgen, vrijwilligerswerk te verrichten of tijdelijk bij te verdienen. De kinderopvang moest zwaarder worden gesubsidieerd, net als huiswerkbegeleiding en naschoolse opvang. Er moest weer regie van het Rijk komen bij de ruimtelijke ordening.
De status van dit stuk is onduidelijk gebleven, maar intussen stelden VVD en CDA een vergelijkbaar stuk op, niet identiek, maar ook met veel linkse punten. Dit stuk heeft veel meer aandacht gekregen, omdat het op een wonderlijke manier in de openbaarheid kwam, doordat CU-leider Seegers het in de trein had laten liggen. Dat gaf de Volkskrant een primeur, en dan besteedt een krant er veel meer aandacht aan. Uit het recente boek van Ron Fresen Acht jaar acht uur blijkt hoe belangrijk ze ook bij het NOS journaal primeurs vinden, ook al is dat voor de meeste kijkers volstrekte irrelevant.
Linkse golf op komst
Het heeft er dus de schijn van dat er een nieuwe linkse golf op komst is, maar het opmerkelijke is dat dat de golfbewegingen niets te maken hebben met verkiezingsuitslagen. In de tijd van de linkse consensus ging het met de PvdA helemaal niet zo goed. Ondanks verlies van de communisten verloor ook de PvdA in 1948, en de resultaten in de fameuze jaren zestig waren ronduit beroerd. Toppen bereikte de PvdA in 1977 en 1986, maar dat was juist toen de linkse consensus voorbij was. Nu lijkt het op een terugkeer naar een linkse consensus, terwijl electoraal de linkse partijen er uitzonderlijk slecht voor staan.
Partijen bewegen zich ten opzichte van elkaar binnen een smalle bandbreedte, maar die band zelf beweegt veel meer. Het is een fascinerend schouwspel, maar voor actieve partijleden wel frustrerend.
Door Paul Bordewijk
