‘Zelf aan het stuur en op maat’

De bijstand heeft veel regels en verplichtingen. Maar wat gebeurt er als mensen zelf kunnen bepalen wat zij moeten doen om zo snel mogelijk werk te vinden? De gemeenten Oss, Apeldoorn, Epe en Geldrop-Mierlo hebben onder begeleiding van Tilburg University het experiment 'Zelf aan het stuur en op maat' uitgevoerd.

Met dit experiment wil de gemeente Oss te weten komen wat er gebeurt als zij mensen met een bijstandsuitkering minder regels oplegt en meer ruimte geeft voor eigen initiatief om aan het werk te komen. Dat kan betaald werk of vrijwilligerswerk zijn. Ook wil zij weten wat minder regels en meer ruimte voor eigen initiatief doet met het welbevinden, de motivatie en de gezondheid van mensen. Anders dan de experimenten in steden als Nijmegen, Utrecht en Wageningen is dit experiment uitgevoerd binnen de kaders van de huidige Participatiewet.

Het experiment duurde twee jaar. Er hebben 300 mensen met een bijstandsuitkering aan meegedaan. Deelname was vrijwillig. De deelnemers werden door loting ingedeeld in drie onderzoeksgroepen. De deelnemers en de consulenten vulden drie keer een vragenlijst in: bij de start, na een jaar en na twee jaar. Ook hebben er nog groepsgesprekken met de consulenten plaatsgevonden. Tilburg University heeft de gemeente Oss begeleid bij het experiment en het onderzoek naar de resultaten uitgevoerd.¹

De drie onderzoeksgroepen werkten als volgt:

1. Eigen regie Deelnemers bepalen zelf wat nodig is om werk te vinden of, als werk niet haalbaar is, op een andere manier mee te doen. De consulent moedigt hen aan om met ideeën of een plan te komen. Samen met de deelnemer bekijkt de consulent of het plan realistisch is. Het initiatief tot contact ligt bij de deelnemer, niet bij de consulent. Deelnemers hoeven niet verplicht te solliciteren.
2. Intensieve begeleiding Deelnemers bepalen zelf wat nodig is om werk te vinden of, als werk niet haalbaar is, op een andere manier mee te doen. De consulent probeert in gesprekken proactief achter talenten, krachten, kansen en beperkingen van deelnemers te komen. Samen met de deelnemer bekijkt de consulent of het plan realistisch is. Het initiatief tot contact ligt zowel bij de deelnemer als bij de consulent. De consulent bewaakt actief de voortgang van het traject en het nakomen van de afspraken. Deelnemers hoeven niet verplicht te solliciteren.
3. Reguliere dienstverlening Deelnemers moeten zich houden aan de bestaande afspraken, zoals sollici- teren en langskomen. Consulenten helpen deelnemers bij het vinden van werk via de bestaande re-integratie- trajecten en voeren periodiek een voortgangsgesprek met de deelnemers.

Resultaten

Het experiment laat positieve en significante resultaten zien op de gebieden van uitstroom naar werk, welbevinden en sociale participatie. Het uitstroompercentage naar werk is bij de drie experimentgroepen 9 tot 13 procentpunten hoger dan bij de bijstandsgerechtigden die niet hebben meegedaan aan het experiment. Tussen de eerste twee groepen en de derde groep, de reguliere dienstverlening, zat na correctie geen betekenisvol verschil. Dit heeft vermoedelijk te maken met een experimenteffect, ook wel het Hawthorne-effect genoemd. Consulenten en deelnemer zetten hun beste beentje voor omdat ze weten dat ze meedoen aan een experiment.

Stock

Weinig middelen

Opvallend is verder dat voor de deelnemers weinig middelen uit het Participatiebudget zijn ingezet. Blijkbaar werkte de andere aanpak al voldoende om een hogere uitstroom te realiseren.

De sociale participatie (dat mensen weer meedoen) is in de loop van het experiment ook gestegen. Het meeste bij de eigen-regie-groep. Dit is gemeten aan de hand van feitelijke contacten die de deelnemers hebben en de stijging op de participatieladder zoals door consulenten vastgesteld. Mensen worden actiever in hun sociaal netwerk, waardoor een proces van terugtrekking en berusting wordt doorbroken. Het is een indicatie voor het oppakken van de eigen verantwoordelijkheid en regie.

Het experiment laat ook een duidelijke stijging zien in welbevinden (zich prettig voelen in het leven). Ook al is er geen verschil tussen de groepen, dit is een belangrijke constatering. Uit de wetenschappelijke literatuur blijkt namelijk dat het welbevinden van mensen over het algemeen zeer constant is. En uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat landelijk het welbevinden van mensen op een laag niveau van geluk (5-6), zoals in de bijstand, de afgelopen jaren zelfs is gedaald.

Opgemerkt moet worden dat de consulenten in het algemeen positiever over de resultaten zijn dan de deelnemers. De consulent waardeert de kleine stappen die deelnemers zetten positiever dan de deelnemers zelf.

Voor positieve effecten op het gebied van gezondheid, zelfredzaamheid, vertrouwen en armoede is (nog) onvoldoende wetenschappelijk bewijs gevonden. Hiervoor zijn andere gegevens nodig, die een vergelijking mogelijk maken met een groep mensen in de bijstand die niet beïnvloed is door het experiment.

Conclusie

In de uitvoering is door het experiment veel ten positieve veranderd. De analyses van Tilburg University laten zien dat het opbouwen van een persoonlijke relatie, vertrouwen en aandacht geven, meer tijd nemen voor het 'echte' gesprek, sturen op intrinsieke motivatie, een luisterend oor bieden en loslaten sleutelbegrippen zijn voor het succes van de aanpak. Niet alleen voor de bijstandsgerechtigden maar ook voor de consulent. De manier van werken leidde tot enthousiasme voor een andere, meer 'mensgerichte' benadering. Uitstroom naar duurzaam en betaald werk blijft natuurlijk vooropstaan.

De gemeente Oss wil deze manier van werken vasthouden en verder ontwikkelen. De resultaten van dit experiment zullen dan ook gebruikt worden om het dienstverleningsconcept aan te passen. Vakmanschap en mens-centraal-gericht werken zullen hierbij vooropstaan. De gemeente wil vakmanschap en methodiekontwikkeling voldoende aandacht blijven geven. Zij gaat de consulenten daarom meer kennisontwikkeling en ondersteuning bieden.

Ester Biezen is afdelingshoofd Werk en Inkomen, gemeente Oss. R.biezen@oss.nl Martien van Hoof is teamleider Werk en Inkomen, gemeente Oss. M.van.hoof@oss.nl Reinald Manders is beleidsadviseur Mens en Maatschappij, gemeente Oss. R.manders@oss.nl Ruud Muffels is projectleider onderzoek Tilburg University.Ruud.J.Muffels@tilburguniversity.edu

Noot

1 Muffels e.a., Vertrouwensexperiment Oss. Zelf aan het stuur en op maat. Werkt het?

Landelijke aandacht voor ondernemers met schulden

Deelnemer: 'Ik voelde dat ik werd gezien. Ze keken naar mijn mogelijkheden in plaats van mijn beperkingen. Ik kon zelf dingen aandragen en aangeven wat ik wilde.'

Deelnemer: 'Ik ben heel tevreden over de manier waarop zij mij coachte en aanmoedigde om stappen te zetten. Ik ben zelf slecht in het onderhouden van contact. Het was daarom prettig dat dat vanuit de consulenten kwam.'

Consulent: 'Het was fijn dat de inwoners en de consulenten de ruimte kregen om een plan op maat te maken. Het was geweldig om te zien dat door vertrouwen te geven en te krijgen mensen weer groeiden en zelf met de beste ideeën kwamen, waardoor ze weer gingen meedoen.'

Consulent: 'We nemen samen met de klanten de tijd en ruimte om te onderzoeken wat zij nodig hebben om stappen te maken. Welke belemmeringen of blokkades zorgen ervoor dat ze de stap naar werk moeilijk kunnen maken en/of werk niet kunnen volhouden? Door het experiment leerde ik om zorgvuldiger te onderzoeken wat de klant zelf wil. De klant bepaalt de richting.'