Verzilverbare uitkeringen of basisinkomen?

Politieke partijen zijn op zoek naar alternatieven voor het toeslagensysteem. Sommige komen op het basisinkomen uit en andere op negatieve inkomstenbelasting in de vorm van verzilverbare uitkeringen.

De ellende die het toeslagensysteem heeft veroorzaakt, is ook tot de politiek doorgedrongen. De emotie over de verschrikkelijke toestanden bij de slachtoffers spatte van de tv af. Eind 2019 werd een motie van D66 en CU, om te zoeken naar alternatieven, unaniem aangenomen. Dat alle Kamerleden voor een motie stemmen is zeer zeldzaam.

Waarom een basisinkomen?

Wat is een basisinkomen? Dat is een maandelijks uitgekeerd en vrij besteedbaar bedrag voor iedere burger, dat voldoende is om bescheiden van te leven, zonder dat daar een tegenprestatie tegenovers staat en ongeacht inkomen, vermogen of samenstelling van het huishouden.

Sociaal bewogen mensen zien deze vier voordelen in een basisinkomen: einde aan de armoede, een betere positie voor werknemers - omdat ze slecht werk kunnen weigeren -, emancipatie van de vrouw - omdat ze financieel minder afhankelijk wordt van haar eventuele partner. Onbetaald werk wordt eindelijk erkend als nuttig - omdat iedereen een basisinkomen krijgt.

Liberaal georiënteerden zien andere voordelen: betaald werk gaat altijd lonen, er is minder bureaucratie nodig, er ontstaan meer ondernemerschap en een flexibeler arbeidsmarkt.

Tegenargumenten zijn dat een basisinkomen duur of zelfs onbetaalbaar is en dat te veel mensen gaan stoppen met betaald werk. Het CPB heeft onlangs in zijn publicatie Kansrijk armoedebeleid berekeningen gepresenteerd. Daaruit blijkt dat het basisinkomen duurder is dan het huidige systeem, maar niet onbetaalbaar. Uit de 16 experimenten die wereldwijd gehouden zijn, blijkt dat in ontwikkelingslanden meer mensen betaald werk krijgen. In ontwikkelingslanden treden meer mensen tot de formele economie toe met een basisinkomen. Deelnemers aan basisinkomensprojecten in dit soort landen gaan meer land bewerken, of ze starten nieuwe kleine ondernemingen, of ze sturen hun kinderen naar betere scholen. Experimenten met het basisinkomen in ontwikkelde landen, zoals Canada, leidden tot iets minder aanbod van betaald werk. Mensen met heel jonge kinderen gaven er de voorkeur aan meer tijd met hun pasgeborenen door te brengen. Jongeren bleven langer op school. Het aantal mensen dat werk zocht daalde met 2 tot 5 procent. Bijzonder was het resultaat in Finland. Daar gingen de 2.000 langdurig werklozen meer aan de slag met betaald werk dan de controlegroep. Het feit dat zij boven op hun basisinkomen 50 procent van hun betaalde inkomsten mochten houden, speelde daarbij een grote rol.

Einde aan de armoede, een betere positie voor werknemers, emancipatie van de vrouw, en onbetaald werk wordt eindelijk erkend als nuttig

Toeslagenellende

In politiek Nederland wordt nu naar het basisinkomen gekeken in verband met de problemen en de onbedoelde effecten van de toeslagen. Het gaat om de volgende toeslagen: huurtoeslag, zorgtoeslag, kinderopvangtoeslag en kindgebonden budget. In totaal 17 miljard euro. Dit systeem is bedoeld om de inkomenspositie van de mensen aan de basis van het inkomensgebouw bij te spijkeren. Betaald werk levert namelijk voor grote delen van de bevolking niet meer genoeg op om op een basaal niveau van te leven. Maar dit toeslagen- systeem is slechts het topje van de ijsberg. Onder water zit nog eens 58 miljard aan diverse kortingen op de inkomstenbelasting. Zowel de toeslagen als deze kortingen zijn in de afgelopen 15 jaar inkomensafhankelijk gemaakt. Dat zorgt ervoor dat 60 procent van Nederland financieel-economisch vastzit in de armoedeval: voor de onderste 60 procent heeft (meer) betaald werk geen zin, omdat het netto nauwelijks meer oplevert. In totaal zijn er nu tientallen inkomensondersteunende maatregelen.

AdobeStock

Hoe werkt dit?

Hoe werkt dit systeem nu uit op de verschillende inkomens- en huishoudensgroepen? Een (in omvang) belangrijke inkomensafhankelijke regeling is hypotheekrenteaftrek. Vooral de bovenste helft van het inkomensgebouw profiteert van de 10 miljard subsidie op het bezit van een eigen huis. 60 procent van Nederland verdient een inkomen tussen bijstand en modaal en 40 procent heeft een inkomen hoger dan modaal. Tussen de mensen die een inkomen op bijstandsniveau hebben en degenen die modaal verdienen, zit door dit systeem uiteindelijk zeer weinig verschil in netto inkomen. Hard werken - de lijfspreuk van de VVD - loont alleen voor de 40 procent meerverdieners.

Negatieve inkomstenbelasting

In maart 2021 zijn de verkiezingen voor de Tweede Kamer. Verschillende voorstellen om een einde te maken aan de toeslagenellende zijn door het CPB doorgerekend. Hier een overzicht. 50Plus, D66 en Forum voor Democratie werken met een negatieve inkomstenbelasting. Negatieve inkomstenbelasting is een progressieve inkomstenbelasting waarbij mensen beneden een bepaald inkomensniveau geld krijgen in plaats van belasting te betalen.

Als eerste kwam in februari Forum voor Democratie met zijn voorstel op initiatief van prof. dr. ir. Wouter Keller. Zij ver- schuiven 140 miljard euro. De kern is dat iedereen 50 procent inkomstenbelasting gaat betalen. Dat is 13 procent meer voor 95 procent van de bevolking. Alle toeslagen en heffingskortingen verdwijnen. Ook de hypotheekrenteaftrek verdwijnt. Als je te weinig verdient, krijg je (of jouw huishouden) een verzilverbare uitkering. Dit systeem heet ook wel negatieve inkomstenbelasting.

Er komt wat Forum betreft dus een verzilverbare uitkering voor alle volwassenen onder de AOW-leeftijd. Deze is afhankelijk van het huishouden. De verzilverbare uitkering is even hoog als de bijstand plus je huidige huur- en zorgtoeslag (en eventueel kinderbijslag en kindertoeslagen) minus € 142. Die € 142 kun je terugverdienen door bij- voorbeeld vrijwilligerswerk te gaan doen. Als je geen vergoeding krijgt voor vrij- willigerswerk of geen betaald werk vindt, dan ga je er netto ruim € 100 per maand op achteruit als bijstandsgerechtigde.

In juni kwam D66 met haar voorstel. Die partij verschuift 100 miljard euro. Voor de meeste mensen gaat de inkomstenbelasting naar 45 procent. Dat is 8 procent meer dan nu. Alle toeslagen verdwijnen. De meeste heffingskortingen verdwijnen. Ook de hypotheekrenteaftrek verdwijnt. Als je weinig verdient, krijg je (of jouw huishouden) een verzilverbare uitkering. Alleenstaanden krijgen € 300 verzilverbare uitkering per maand. Een stel krijgt € 217 elk, samen dus 433 euro. Kinderbijslag wordt voor elk kind verdubbeld naar een kleine € 200 per maand voor de eerste drie kinderen. Plus er komt vier dagen gratis kinderopvang. D66 verhoogt de uitkeringen met 5 procent en het minimumloon met 10 procent. AOW'ers moeten wat inleveren.

In juli kwam 50Plus met haar alternatief. Hier gaat het om het verschuiven van 40 miljard. Iedereen gaat 36 procent inkomstenbelasting betalen (1% minder dan nu) en opnieuw komt er een systeem van verzilverbare uitkeringen als je te weinig verdient. Als je het minimum- loon verdient krijg je € 850 verzilverbare uitkering. Alle bijstands-, werkloosheids-, ziekte-, en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen worden met 20 procent verlaagd. De AOW wordt niet verlaagd, sterker nog: dit systeem is gunstig voor AOW'ers. Studenten ontvangen € 550 per maand.

Onderzoek Nibud

De Vereniging Basisinkomen (VBi) heeft het Nibud in april 2019 onderzoek laten doen naar het basisinkomen 2.0. Elke volwassene krijgt € 635 per maand en elk huishouden ontvangt € 600. Als alleenstaande begin je dan met € 1.235 euro basisinkomen en als stel met € 1.870. Kinderbijslag wordt drie keer zo hoog voor de eerste twee kinderen. De huurtoeslag blijft bestaan. De kinderbijslag wordt per kind verhoogd tot € 300 voor de eerste twee kinderen. Het CPB heeft dit idee doorgerekend. De verschuiving bedraagt 170 miljard euro. De inkomstenbelasting gaat omhoog naar 57 procent voor iedereen (en voor de rijksten naar 75 procent). De onderste 20 procent gaat er op deze manier 8,5 procent op vooruit en de bovenste 20 procent gaat er 20 procent op achteruit.

GroenLinks en de PvdA hebben sympathie voor het basisinkomen. GroenLinks heeft deze zomer haar voorstel voor een basisinkomen laten doorrekenen door het CPB. Het resultaat was bij dit schrijven nog niet bekend.

Naar verluidt zit de VVD op de lijn van D66. PvdA en CDA hebben nog niet van zich laten horen. PvdA en CDA - de twee partijen die de afgelopen 100 jaar het huidige systeem hebben opgebouwd - zullen ongetwijfeld ook voorstellen gaan doen om de toeslagenaffaire op te lossen. De CU zal niet achterblijven.

Uitwerking op armoede

De toeslagenaffaire is verleden tijd als verzilverbare uitkeringen of het basisinkomen regeringsbeleid wordt. De uitwerking op armoede is duidelijk verschillend. De Vereniging Basisinkomen gaat voor een basisinkomen dat hoog genoeg is voor een menswaardig bestaan. De huidige voorstellen verschillen duidelijk in hun effect op verschillende inkomensgroepen.

Bij de partij 50plus gaat de inkomsten- belasting met 1 procent omlaag, de positie van de één miljoen armen verslechtert, terwijl de positie van de gepensioneerden verbetert.

In het systeem van D66 gaat de inkomstenbelasting met 8 procent omhoog en verbetert de positie van de onderste 20 procent - behalve als je nu recht hebt op een grote huurtoeslag. De positie van een deel van de gepensioneerden verslechtert.

Bij Forum voor Democratie gaat iedereen 50 procent inkomstenbelasting betalen. De koopkracht van de onderste 60 procent van de bevolking gaat tussen de 3 en 7 procent vooruit, terwijl de bovenste 40 procent 2 of 3 procent inlevert. Bij FvD moet je wel vrijwilligerswerk gaan doen of een kleine baan vinden om er als bijstandsgerechtigde niet op achteruit te gaan.

In het systeem van het basisinkomen 2.0 van de Vereniging Basisinkomen gaat de onderste 20 procent er 8,5 procent op vooruit en de bovenste 20 procent gaat er 8,5 procent op achteruit.

'Het lijkt erop dat de politiek in Den Haag zich opmaakt om een eind te maken aan de toeslagenellende'

Belastingen wat omhoog

Conclusie: als je niet alleen de armoedeval wilt opheffen, maar ook de armoede, dan zullen de belastingen wat omhoog moeten. Dat kan via de inkomstenbelasting, maar ook door meer vermogensbelasting, hogere belastingen voor het bedrijfsleven of andere belastingen zoals milieuheffingen en het belasten van consumptie. Zowel FvD als D66 komen allebei in hun berekeningen nog een miljard of 8 tekort en zullen elders de belastingen moeten verhogen.

Het basisinkomen heeft als voordeel dat iedereen elke maand een vast bedrag overgemaakt krijgt, dat hij of zij niet later hoeft terug te betalen. Bij verzilverbare uitkeringen is er altijd het risico dat mensen later toch een deel van deze uitkeringen moeten terugbetalen in de vorm van een hogere belastingaanslag. Dit risico treft vooral de drie miljoen flexwerkers en zzp'ers.

Het lijkt erop dat de politiek in Den Haag zich opmaakt om een eind te maken aan de toeslagenellende, door de weg te kiezen van verzilverbare heffingskortingen of het basisinkomen. Financiering is niet langer het grote vraagstuk.

Bij de vorige verkiezingen was de meerderheid van de bevolking tegen een basisinkomen: 45 procent tegen en 40 procent voor. Toen namen vier progressieve partijen (D66, PvdA, GL en PvdD) experimenten met het basisinkomen op in hun programma. Norbert Klein en de Vrijzinnige partij hebben in 2017 het basisinkomen laten doorrekenen door het CPB. Vier jaar geleden werd dit nog als revolutionair (en dus onhaalbaar) weggezet. Het idee was € 800 basisinkomen plus een alleenstaandentoeslag van € 300.

Inmiddels is er een kleine meerderheid voor invoering van basisinkomen: 36 procent voor en 32 procent tegen (bron: I&O Research, 19 mei 2020). Verschillende partijen nemen negatieve inkomstenbelasting of het basisinkomen op in hun programma. Nog niet van alle partijen is het standpunt duidelijk. Het wordt een spannende tijd. De Vereniging Basisinkomen gaat er alles aan doen om het basisinkomen nog hoger op de politieke agenda te krijgen.

Alexander de Roo is voorzitter van de Vereniging Basisinkomen

Effecten van het basisinkomen 16 experimenten in de wereld

• Betere gezondheid, minder stress
• Minder criminaliteit
• Meer ondernemerschap
• Betere schoolprestaties
• Meer emancipatie
• Minder overheid
• Meer ouderschapverlof
• Meer vrijwilligerswerk en mantelzorg
• Meer geluk en minder stress
• Wel, niet, veel of weinig betaald werk
• Meer vertrouwen in de politiek en de overheid