Statushouders alleen ontzorgen is problemen vooruit schuiven

Het wetsvoorstel waarin de Veranderopgave Inburgering wordt vastgelegd¹ stelt dat alle statushouders de eerste zes maanden na vestiging in de gemeente 'ontzorgd' moeten worden. De gemeente betaalt die periode vanuit de uitkering de huur, zorgverzekering en kosten voor energie en water. Zal dit financiële problemen van vluchtelingen voorkomen? Of is er meer nodig?

Veel vluchtelingen ervaren obstakels, zoals ook wel blijkt uit de voorbeelden in het kader hiernaast. Helaas zijn Samer, Senayt en Habtom geen uitzonderingen. De problemen waar ze tegen aan lopen, behoeven aandacht in het huidige en toekomstige gemeentelijke beleid.

Veel vluchtelingen hebben financiële problemen, door verschillende oorzaken die zich bij deze groep opstapelen, zoals uit rapporten van de Inspectie van SZW² en het Kennisplatform voor Integratie en Samenleving (KIS)³ blijkt. Men begint vrijwel altijd met een schuld, zoals de DUO-lening voor de inburgering en het inrichtingskrediet⁴, waarvoor de aflossing van de uitkering wordt ingehouden. Het financiële systeem in Nederland is complex en de Nederlandstalige brieven en facturen zijn lastig te begrijpen voor iemand die de taal nog niet machtig is. Vluchtelingen hebben bovendien vaak een beperkt sociaal netwerk, waardoor ze geen financieel vangnet hebben. Daarnaast zijn veel jonge vluchtelingen niet gewend aan het zelfstandig runnen van een huishouden, met alle uitgaven van dien, omdat ze voor hun vlucht nog in het ouderlijk huis woonden.

Ontzorgen?

Dit zou ervoor pleiten om vluchtelingen te 'ontzorgen', zodat de belangrijkste vaste lasten betaald worden in de eerste periode. Alleen: de meeste financiële problemen ontstaan niet in het eerste half jaar, maar pas na verloop van jaren. Life events zoals gezinshereniging, gaan studeren, de geboorte van een kind, het vinden van werk, een echtscheiding of een wachttijd bij het aanvragen van een nieuwe verblijfsvergunning, verstoren de balans tussen inkomsten en uitgaven.

Op dergelijke momenten zijn financiële competenties extra hard nodig, zoals een goed overzicht hebben van inkomsten en uitgaven en deze opnieuw in evenwicht kunnen brengen. En daarvoor is kennis nodig van het financiële systeem: van inkomens- en minimavoorzieningen, van rechten en plichten in de Participatiewet, van prioriteiten in uitgaven en van (digitaal) betalingsverkeer.

Het werken aan financiële competenties als voorwaarde voor succesvol ontzorgen, komt ook naar voren in het artikel van het Verwey-Jonker Instituut (p.4), en in een van de rapporten van de Inspectie SZW.⁶ In de praktijk zien wij dat het werken aan financiële competenties en het coachen naar zelfredzaamheid meer zoden aan de dijk zet, vooral op langere termijn, dan het overnemen van verantwoordelijkheden. En vanzelfsprekend zijn er ook vluchtelingen die in het land van herkomst al jaren een huishouden en een goede baan of een eigen bedrijf hadden, en bij wie niets aan de financiële competenties mankeert. Voor deze groep is het een kwestie van wennen aan de Nederlandse financiële regelingen, het gebruik van DigiD en wellicht een lager inkomen. Een voorschot op de uitkering voor de eerste vaste lasten verkleint de kans op betalingsachterstanden. Maar gedeeltelijk budgetbeheer zou voor hen juist demotiverend kunnen werken en averechts uitpakken voor hun zelfstandige participatie in de maatschappij. Ontzorgen moet immers geen betuttelen worden.

In de knel

In het geval van Samer is de lage bijstandsnorm tot 21 jaar een obstakel, deze bedraagt 254 euro. Hij is gestart met een taal-schakeljaar op het roc, met behoud van uitkering. Maar zijn huur en energielasten bedragen al meer dan zijn uitkering plus huurtoeslag. Hij zou komend schooljaar een opleiding kunnen doen met studiefinanciering, maar durft dat niet aan: hij kan zich slecht concentreren op school en is erg onzeker over zijn Nederlands. Zijn financiële problemen bezorgen hem extra stress, hij weet niet hoe hij nog meer kan besparen op zijn uitgaven en de rekeningen beginnen zich op te stapelen. Zou de gemeente zijn uitkering willen aanvullen tot het niveau van 21-plussers, zodat hij zijn taal kan verbeteren en in februari zonder grote schulden met z'n opleiding kan starten?

Bij Senayt is het meest urgente probleem dat ze de ALO-kop (aanvulling voor alleenstaande ouders op kindgebonden budget) moet terugbetalen. Veel vluchtelingen lopen hier tegenaan nadat hun partner naar Nederland is gekomen, en dan blijkt dat ze geen recht hadden op die ALO-kop, die wel automatisch werd toegekend bij de aanvraag van het kindgebonden budget. Inmiddels is het technisch mogelijk om af te zien van deze aanvulling. Maar daarmee komen ouders die praktisch gezien alleenstaand zijn, omdat de partner in het buitenland niet kan bijdragen in de kosten, onder het bestaansminimum. Uit de jurisprudentie⁷ volgt dat gemeenten in dat geval de bijstandsuitkering met de hoogte van de ALO-kop moeten aanvullen. Bij Senayt is echter al een forse terugvordering ontstaan en zij moet daarom een persoonlijke betalingsregeling bij de Belastingdienst aanvragen. Het is voor haar al ingewikkeld om met haar DigiD in te loggen op de website van de Belastingdienst en zorgtoeslag voor haar man aan te vragen. Laat staan dat ze zelf de persoonlijke betalingsregeling kan aanvragen.

De gemeente heeft bij Habtom zijn loon verrekend met de uitkering, na twee maanden. De eerste maanden had hij dus hogere inkomsten en daarvan heeft hij vliegtickets betaald voor zijn vrouw en kinderen die via gezinshereniging naar Nederland mochten komen. Nu zijn loon van de uitkering wordt ingehouden, komt hij in de problemen. Vooral omdat de uitkering te laag was voor de huurbetaling door de gemeente, en die dus gestopt is zonder dat Habtom zich dit realiseerde. Hij heeft van de gemeente wel informatie gekregen over de uitkering en de plichten die daarmee samenhangen, maar hij kan zich niet herinneren dat toen iets is verteld over doorbetalingen vanuit de uitkering.

Drie vluchtelingen - drie keer obstakels

Samer⁵(20 jaar)is twee jaar geleden naar Nederland gekomen, vanuit Syrië. Hij komt op het spreekuur van VluchtelingenWerk, met een flinke jaarafrekening van het energiebedrijf. Het lukt hem niet om rond te komen en heeft nog een paar betalingsachterstanden. Hij krijgt een budgetcoach, maar deze constateert al snel dat zijn inkomsten te laag zijn om alle vaste lasten van te betalen.

Senayt (24) woont sinds 2016 met haar zoontje in Nederland. Haar man is vorig jaar via gezinshereniging uit Eritrea gekomen, en begin dit jaar kregen ze een brief van de Belastingdienst, dat ze ruim vierduizend euro aan kindgebonden budget moeten terugbetalen.

Habtom (28) uit Eritrea heeft twee maanden geleden via een uitzendbureau een betaalde baan gevonden als schoonmaker. Zijn werkuren variëren van 12 tot 24 per week. Zijn maatschappelijk begeleider heeft verteld dat hij elke maand zijn loonstroken aan de gemeente moet sturen. Maar hij begrijpt niet waarom zijn uitkering ineens veel lager is en waarom hij een brief van de woningbouwvereniging heeft gekregen over een huurachterstand. De gemeente betaalt toch zijn huur?

Begeleiding

Deze drie voorbeelden laten zien dat ontzorgen alleen geen waarborg is dat financiële problemen voorkomen zullen worden. Sommige gemeenten betalen al de huur en/of zorgverzekering van de uitkering. Maar daarmee blijkt het lastiger om een goed overzicht te hebben over alle inkomsten en uitgaven. Zeker voor mensen als Tiru uit Ethiopië, die over automatische incasso's zegt: 'In Nederland is het meeste geld onzichtbaar. Je ontvangt het op je bankrekening en het verdwijnt weer automatisch.'

VluchtelingenWerk Nederland is geen voorstander van het generiek ontzorgen van alle asielstatushouders gedurende de eerste zes maanden. Gemeenten moeten de mogelijkheid krijgen hier maatwerk te bieden, waarbij ook gedurende de 'ontzorgperiode' financiële begeleiding essentieel is.

Voorkomen moet worden dat men na de periode van ontzorgen alsnog financiële problemen krijgt. Maatschappelijk begeleiders spelen daarin een grote rol, in de eerste periode. Aanvullend daarop zijn in steeds meer gemeenten budgetcursussen beschikbaar die zijn toegespitst op de verschillen tussen het land van herkomst en Nederland. Ook zijn er budgetcoaches met verstand van de knelpunten voor vluchtelingen die hen kunnen coachen richting financiële (zelf)redzaamheid. VluchtelingenWerk Nederland heeft sinds 2014 de methode Euro-Wijzer⁸ ontwikkeld, mede gefinancierd door het Oranje Fonds, om de vrijwilligers van de benodigde financiële kennis, materialen en coachingsvaardigheden te voorzien. Met hun begeleiding leren vluchtelingen in een vroeg stadium - via groepscursussen en een-op-een begeleiding - de financiële competenties aan om hun inkomsten en uitgaven in balans te houden. En om tijdig hulp te vragen bij de lokale instanties, of de gemeentelijke schuldhulpverlening, als ze er zelf even niet uitkomen. Een effectmeting en kosten-batenanalyse zullen begin 2020 zichtbaar maken wat de succesfactoren en opbrengsten van dergelijke financiële begeleiding zijn en hoe dit bijdraagt aan de financiële zelfredzaamheid van vluchtelingen.

In samenhang

De begeleiding die Samer, Senayt en Habtom krijgen, is overigens niet alleen gericht op hun financiële vaardigheden, kennis en attitude. Voor Samer is het van belang dat hij vrijwilligerswerk vindt, zodat hij zijn taal kan verbeteren en een tegenprestatie levert voor de aanvulling op zijn uitkering. Senayt maakt via de cursus Digisterker voor vluchtelingen⁹ kennis met de bibliotheek en de voorleesochtenden voor kinderen die daar georganiseerd worden. Door de mensen die ze daar ontmoet, raakt ze gemotiveerd om een opleiding te gaan doen, om in het onderwijs of de kinderopvang te kunnen werken. En Habtom kan met hulp van een arbeidscoach een baan vinden voor meer uren per week en kans op een BBL-plek, zodat hij een mbo-diploma kan gaan halen.

Financiële begeleiding staat dus niet op zich, maar moet samenhangen met begeleiding op andere vlakken. De motivatie om een zelfstandig inkomen te verwerven, uitgaven op langere termijn te plannen en te sparen, komt voort uit een kansrijk toekomstperspectief en een solide basis, zonder stress of andere psychische problemen.

Vrijwilligers van VluchtelingenWerk leren de financiële competenties aan om inkomsten en uitgaven in balans te houden.VluchtelingenWerk Nederland

Tips

Naast organisaties die zich specifiek op deze doelgroep richten en hen coachen in het omgaan met geld in Nederland, ligt hier ook een belangrijke taak voor gemeenten, vanuit hun taken op Werk en Inkomen en Schuldpreventie, en voor reguliere organisaties in de schuldpreventie. Niet alleen in de eerste periode, als men net in de gemeente komt wonen, maar ook na de periode van ontzorgen zal een vangnet nodig zijn, van instanties die kunnen helpen de financiële balans te herstellen bij life events. Aan hen geven we graag de volgende suggesties mee:

Financiële begeleiding moet samenhangen met begeleiding op andere vlakken.

• Houd rekening met de taal: maak brieven en uitkeringsspecificaties zo overzichtelijk mogelijk en hanteer eenvoudig Nederlands;
• Investeer in de interculturele competenties van klantmanagers, budgetcoaches en schuldhulpverleners;
• Neem voldoende tijd voor gesprekken met cliënten en besteed ook aandacht aan hun persoonlijke achtergrond en gezinssituatie;
• Zorg voor een sterk netwerk van maatschappelijke organisaties die zich richten op vluchtelingen, armoedebestrijding en/of schuldpreventie;
• Geef duidelijke voorlichting over doorbetalingen vanuit de uitkering en wanneer deze wijzigen;
• Zorg voor een goed aanbod aan ondersteunende cursussen - in samenhang met taalles en budgetcursussen - zoals computervaardigheden, omgaan met DigiD en rekenvaardigheden, bijvoorbeeld via bibliotheken;
• Goede financiële begeleiding voorkomt niet alleen schulden, maar vermindert ook stress en versnelt daardoor het leren van de taal en het verdere inburgeringstraject;
• Tot slot spelen gemeenten een zeer belangrijke rol als verstrekker van de algemene en bijzondere bijstand: veel problematische schulden kunnen voorkomen worden als bij vestiging in de gemeente in de bijstandsverstrekking rekening wordt gehouden met de eerste huurbetaling en de aanvraagperiode voor de toeslagen. En als bij life events, zoals de overgang naar studie of werk gekeken wordt of een (tijdelijke) aanvulling op studiefinanciering of salaris nodig is.

Deze aanbevelingen helpen vanzelfsprekend niet alleen om schulden bij vluchtelingen te voorkomen, maar zijn ook van nut voor laaggeletterde Nederlanders en andere migranten. Medewerkers van VluchtelingenWerk denken graag mee over de optimale vormgeving van de lokale schuldpreventie.

VluchtelingenWerk Nederland biedt momenteel in Dalfsen, Purmerend, Over-Betuwe, Molenlanden, Westland en ruim zeventig andere gemeenten financiële begeleiding volgens de methode Euro-Wijzer. In Arnhem, Den Haag en Rotterdam wordt Euro-Wijzer uitgevoerd in samenwerking met Van Schulden naar Kansen.¹⁰ Ook is VluchtelingenWerk betrokken bij meerdere gemeentelijke aanvragen voor de pilots Ontzorgen, in het kader van de Veranderopgave Inburgering. Door samenwerking met gemeenten en lokale en landelijke maatschappelijke organisaties streven we de komende jaren naar goede financiële begeleiding voor alle vluchtelingen in Nederland.

Noten

1. https://www.internetconsultatie.nl/veranderopgave_inburgering
2. Inspectie SZW, juni 2019. Financiële zelfredzaamheid van statushouder. Een proces van begeleid loslaten.
3. KIS, 2017. Financiële en sociale zelfredzaamheid van nieuwkomers. KIS, 2018. De financiële zelfredzaamheid van statushouders: belemmeringen en bouwstenen.
4. De lening die veel gemeenten verstrekken voor de eerste aanschaf van meubels en witgoed, na verhuizing uit het AZC
5. De namen van de vluchtelingen zijn gefingeerd
6. Inspectie SZW, 2019. Financieel ontzorgen van statushouders op weg naar zelfredzaamheid: een precaire balans
7. Zie Centrale Raad van Beroep 6 juni 2018 (17/301) en Ministerie van Sociale Zaken Gemeentenieuws 2019/3 par.2.
8. https://www.vluchtelingenwerk.nl/wat-wij-doen/onze-projecten/euro-wijzer
9. https://vluchtelingen.digisterker.nl/?password-protected=login&redirect_to=https%3A%2F%2Fvluchtelingen.digisterker.nl%2F
10. https://www.vanschuldennaarkansen.nl/projecten/2018-2017-2019/euro-wijzer