Ouderenzorg: het kan echt anders

DOOR Karel van Berk

Mijn moeder kwam ten val in de keuken en belandde in het ziekenhuis. Drie maanden later woonde ze dertig kilometer verderop in een verzorgingshuis. Weg van haar vertrouwde omgeving en de warmte van buren en familie. Voor haar val deed ze zelf nog haar boodschappen, ze kookte haar potje en maakte praatjes met de buren. Haar val betekende een plotsklapse verandering van een plezierig sociaal leven naar een eenzaam bestaan in een onbekende omgeving. 

Integrale oplossingen voor wonen en zorg 

In deze editie van Sociaal Bestek publiceren we twee voorbeelden van integrale oplossingen voor wonen en zorg. Lees ook het artikel over de Friese Vlaak in Volendam.

Het zijn mooie voorbeelden van een plek waar mensen tot op hoge leeftijd zelfstandig en veilig kunnen wonen, met zorg en ondersteuning binnen handbereik. Dat klinkt logisch. Maar om dit op grote schaal te realiseren, is er nog veel actie nodig. Niet voor niets is in 2020 de Taskforce Wonen en Zorg in het leven geroepen: een gezamenlijk initiatief van de VNG, Aedes, ActiZ en de ministeries van VWS en BZK. Lees ook dit artikel uit Sociaal Bestek 2020-4.

Juist op dit kwetsbare moment van leven waarin je als mens behoefte hebt aan bekend terrein en warmte om je heen, gebeurde hier het tegenovergestelde. Dat moet anders, besloot ik. Samen met Leonard Smit, die zag hoe het huwelijk van zijn schoonouders uiteenviel toen zij beiden in een ander verpleeghuis terecht kwamen, dokterden we eindeloos aan een model dat naar ons idee zou moeten kunnen werken. Voor ons was niet het systeem maar de behoefte van de mens daarin leidend. 

De uitgangspunten

De essentie van Het Ouden Huis is dat mensen zonder zorg en met zorg, alleen of samen en met een kleine (vanaf AOW) tot middelgrote portemonnee in een zelfstandige woning oud kunnen worden met ondersteuning op gebied van welzijn en zorg wanneer dat nodig is. Verhuizen hoeft dan niet meer. Wie eenmaal woont in Het Ouden Huis kan en mag blijven tot het laatst. 

De ambitie is om te groeien naar twintig tot vijftig locaties in het hele land. 

Het Ouden Huis telt circa dertig huishoudens. We sturen bij de toewijzing van woningen onder andere op elf of twaalf bewoners met een verpleeghuisindicatie. Deze mensen krijgen gepland en ongepland 24/7 verpleeghuiszorg aan huis van onze eigen medewerkers in dienst van Het Ouden Huis. Er wonen daarnaast ook een aantal studenten in huis die zorgen voor reuring in huis en die mede bijdragen aan het welzijn van onze bewoners. In onze zitkamer en eetkeuken is er gelegenheid elkaar te ontmoeten, een spel te doen en samen mee te eten en mee te koken voor wie dat wil.

Een lange reis

In 2014 hadden we naar ons idee genoeg gesleuteld aan ons model. We durfden het wel aan en schreven ons in bij de KvK. Het was de eerste formele stap in een lange reis die zou volgen. Zeven jaar later, op 1 juli 2021, werd onze eerste locatie geopend in Bodegraven. We hadden gehoopt dat dit moment er veel eerder zou zijn, maar niet zelden duurt het lostrekken van een nieuw initiatief langer of haalt het de eindstreep niet eens. Wij zijn er trots op dat het ons is gelukt. De ambitie is om te groeien naar twintig tot vijftig locaties in het hele land. De reden is meerledig maar voor mij zijn de belangrijkste:
• De urgentie en maatschappelijk toegevoegde waarde is hoog.
• De vraag naar ons model is enorm. Op dit moment wil circa 0,5 procent van de totale bevolking, ongeveer 90.000 ouderen, wonen in Het Ouden Huis. Gelet op de vergrijzing die gaande is, verwachten we dat dit groeit naar 150.000 tot 200.000 ouderen in 2040.
• We gebruiken de inmiddels opgedane kennis en ervaring voor de toekomstige locaties. Daarmee kunnen we de aanloopkosten beheersbaar houden, waardoor we het ook betaalbaar kunnen houden voor de laagste inkomens.

Wet- en regelgeving

Nu we hebben laten zien dat wat in 2014 is uitgedacht ook daadwerkelijk kan en werkt, worden we meer gezien en gehoord. In de jaren van denken en dokteren aan ons model spraken we geregeld met politici, ambtenaren, zorgprofessionals en volkshuisvesters. Onze ideeën werden goed ontvangen maar er waren toch altijd wel praktische bezwaren en ons werd meer dan eens geadviseerd aan de nodige knoppen te draaien.

Niet zelden ingegeven door de beperkingen vanuit het systeem van wet- en regelgeving. We zijn gestopt met deze gesprekken omdat het naar ons idee de behoefte van de mens het vetrekpunt moet zijn en niet een systeem waar iedereen zich om welke reden dan ook maar naar moet voegen.

Terug naar de kern

We voelden ons een roepende in de woestijn. Wij hadden een idee maar geen geld, geen grond en geen positie om iets af te kunnen dwingen. Dus waar begin je dan? We hebben in eerste instantie ons gericht op onderstaande punten waar we zelf veel invloed op hadden:
• Een ondernemingsplan met een missie en een stip op de horizon.
• De doelgroep: bewoners die er willen wonen als het gebouw klaar is.
• Hoe richten we de zorgorganisatie in.

Dat lukte ons redelijk goed. Het enthousiasme in onze omgeving was groot. Maar om Het Ouden Huis echt concreet neer te kunnen zetten en van de grond te trekken is meer nodig:
• Een locatie met een passende bestemming en bij voorkeur een gemeente die bereid is daaraan mee te werken.
• Een investeerder die wil beleggen in een nieuw concept met een hoge maatschappelijke waarde maar een beperkt rendement.
• Geld om de gaten in de eerste maanden van de zorgexploitatie te kunnen dekken.
• Vertrouwen geven en vertrouwen krijgen.

Keuzes en afwegingen

We gingen bij gemeenten langs. De gesprekken waren vaak enthousiasmerend en daarin werden soms ook heel concrete verwachtingen gewekt door beslissers. En dus staken we er veel tijd in om onze ideeën verder uit te werken. Aanvankelijk enthousiaste gesprekken bloedden geregeld dood. Het is moeilijk te doorgronden waar en waarom dit in de praktijk zo loopt. In het palet van (politieke en ambtelijke) afwegingen worden er niet zelden toch andere keuzes gemaakt.

Op nieuwjaarsrecepties vertellen burgemeesters enthousiast dat ze graag initiatieven uit de maatschappij zien komen en willen ondersteunen. Maar de praktijk is vaak anders. Hoeveel burgers en organisaties zijn nog bereid tijd en energie in nieuwe initiatieven te steken als ze wel met ideeën mogen komen maar uiteindelijk niet het vertrouwen krijgen om ze te realiseren? En wat is de oorzaak van het uiteindelijk niet ondersteunen van dergelijke initiatieven? We denken dat het kan liggen aan:
• Risicomijdend denken en doen: beslissers durven het niet aan om met een niet gevestigde nieuwe partij in zee te gaan en vrezen om daar als politiek verantwoordelijke op aangesproken te kunnen worden. Stel je voor dat de wethouder op het matje wordt geroepen als wij failliet zouden gaan. De kranten zullen ervan smullen.
• Een heilig geloof in tenderen: ambtenaren adviseren vaak om locaties via een tender in de markt te zetten. Vaak onder het mom dat dit juridisch gezien niet anders kan. Het kan echter zeker anders, maar voorwaarde is dan wel dat de transactie tegen een marktconforme prijs wordt gedaan. Voor de overheid is tenderen aantrekkelijk omdat je dan geen inhoudelijke afweging hoeft te maken en louter op prijs kunt selecteren. Daarmee omzeil je een inhoudelijk debat, wat politiek gezien heel comfortabel kan zijn.
• Gemeente heeft geen eigen grond: daarmee kun je elk verzoek makkelijk pareren. Maar via de publiekrechtelijke weg is het ook mogelijk te sturen zonder eigen grondbezit. Denk aan het opnemen van de juiste voorwaarden in het bestemmingsplan voor het realiseren van (zelfstandige) collectieve woonvormen met (verpleeghuis)zorg programmering of een bepaald percentage woningen in de sociale of middeldure huur. Bij dit laatste is wel een kanttekening nodig. Veel gemeenten nemen dergelijke voorwaarden op voor een korte periode van bijvoorbeeld tien of vijftien jaar. Daarmee is dat geen structurele bijdrage aan de sociale- of middeldure huur.

Zij waagden de gok

Gelukkig gaven woningcorporatie Mozaïek Wonen en de gemeente Bodegraven-Reeuwijk ons het vertrouwen. Zij hebben het risico genomen dat er dingen fout kunnen gaan of dat verwachtingen niet waargemaakt kunnen worden.  Dat is nu eenmaal hoe verandering en vernieuwing tot stand komt. We hebben nieuwe arrangementen nodig om zorg en welzijn voor senioren aantrekkelijk en betaalbaar te houden. Het Ouden Huis in Bodegraven is daar een voorbeeld van. 

Kennelijk neemt de wereld om je heen je pas serieus als je die eerste stap hebt weten te zetten.

En als er éen schaap over de dam is, volgen er meer. We sloten een joint venture met Fundis; een grote en gevestigde netwerkorganisatie in de zorg die diensten aanbiedt in het kader van de Wmo, de Zvw en de Wlz, zowel extra- als intramuraal. Zij staan voor vernieuwing en dragen juist daarom ons concept een warm hart toe. De komende jaren volgen zij op de voet hoe Het Ouden Huis zich gaat ontwikkelen.

Nu er een locatie in bedrijf is en we ook een partner hebben in de zorg komen we makkelijker aan tafel bij gemeenten en investeerders. Kennelijk neemt de wereld om je heen je pas serieus als je die eerste stap hebt weten te zetten. Het is blijven zoeken, blijven proberen en ook een kwestie van geluk om een keer aan tafel te komen bij een partij die het lef heeft om de eerste zo belangrijke stap te zetten.

Lessen tot nu toe

Lessen van afgelopen jaren zijn er ook, ik benoem er drie.

1. We zullen nooit meer onze doelgroep in een dorp of stad benaderen als niet honderd procent zeker is dat daar een locatie gaat komen. In één gemeente hebben we huis aan huis onze brochure verspreid, omdat de gemeente had gevraagd dat in beeld te brengen. De belangstelling was enorm. 1,5 procent van alle inwoners schreef zich bij ons in. Maar die verwachtingen werden niet waargemaakt, waardoor wij niet hebben kunnen leveren. Daardoor hebben we een enorme teleurstelling bij honderden ouderen teweeggebracht en dat doet nog altijd pijn.
2. We hebben samen met een aannemer aan twee tenders meegedaan. We wonnen de eerste tender, maar het ging uiteindelijk niet door omdat we geen overeenstemming konden bereiken over de aanleg van een terras. Bij de andere tender van het Rijksvastgoedbedrijf was de bieding voor de grond te laag. Voor deze twee tenders hebben we bij elkaar circa 60.000 euro geïnvesteerd, maar zonder resultaat. Voor een maatschappelijk gedreven onderneming die het geld moet terugverdienen door opbrengsten te genereren uit de huishoudens met lage en middeninkomens is dit geen verantwoorde route om aan locaties te komen. Vanuit het oogpunt van een gemeente bekeken, zijn het tijd- en geldverslindende trajecten om een tender uit te schrijven met als doel een financieel resultaat op korte termijn. Op de lange termijn is de uitkomst volstrekt onduidelijk. Het is veel beter om, wanneer je als overheid grond hebt, deze in te zetten voor maatschappelijk gewenste ontwikkelingen. Dan kun je in samenspraak met betrokken partijen komen tot een maatschappelijk gewenste uitkomst. Het genereert commitment, je blijft als gemeente betrokken en kunt beter sturen op je eigen beleidsdoelstellingen.
3. Voor wat ons zelf betreft, is een belangrijke les: blijf geloven in jezelf. Het is vallen, opstaan en weer doorgaan. Ondanks de vele teleurstellingen blijven we vertrouwen geven in de hoop vertrouwen te krijgen. Inmiddels zien we een kanteling ontstaan. We zijn met Het Ouden Huis met nieuwe locaties bezig en zien de toekomst met vertrouwen tegemoet.

De eerste is het moeilijkste, wordt vaak gezegd. Achteraf bezien zijn Mozaïek Wonen en de gemeente Reeuwijk-Bodegraven en hun betrokken mensen die het idee omarmden essentieel geweest voor de echte start van Het Ouden Huis. De inschrijving in 2014 bij de KvK was leuk maar zegt nog weinig. Zonder de durf van Mozaiek Wonen en de gemeente Bodegraven-Reeuwijk waren we nu misschien nog altijd op zoek geweest naar die ene zeldzame kans om een eerste locatie te kunnen verwezenlijken.

Karel van Berk is mede initiatiefnemer van Het Ouden Huis.