DOOR Maarten Bergman
Uit het zuidelijk deel van Afrika komt de humanistische filosofie Ubuntu. Ubuntu draait om zorg voor elkaar, in grote en kleine gemeenschappen, om geven en nemen en delen, om menselijkheid in de stam en tussen stammen. Ubuntu vormde het fundament voor de renaissance van Zuid-Afrika na de afschaffing van apartheid.
Ik ben omdat wij zijn
Er bestaan diverse vertalingen van Ubuntu. Onder andere deze: Ik ben omdat wij zijn. Je zou Ubuntu kunnen afdoen als een romantisch, misschien zelfs naïef wereldbeeld. Allemaal samen rondom een kampvuur en aandacht voor iedereen die deel uitmaakt van de kring rondom die centrale warmtebron. Je zou het ook kunnen zien als de altruïstische tegenhanger van het narcisme en hedonisme dat grote delen van de Westerse samenleving in toenemende mate beheerst.
In een samenleving die de Ubuntu ethiek tot de zijne heeft gemaakt, spelen onderling respect voor en compassie met anderen de hoofdrol. Het gaat om gemeenschappelijke groei, nooit ten koste van anderen. Het draait om de wetenschap dat allen deel uitmaken van een groter geheel en dat toewijding aan ontplooiing van dat weefsel ook toewijding aan eigen ontplooiing is.
Deze levenswijze heeft ook gevolgen voor de wijze van omgaan met problemen en onrecht. Wanneer iemand in de gemeenschap steelt – wat op zichzelf al haaks staat op Ubuntu – is de oplossing van de gemeenschap niet om die persoon te straffen en (tijdelijk) uit de gemeenschap te stoten.
De vraag die de gemeenschap zich op zo’n moment stelt is: hoe kan het dat we niet hebben gezien dat de nood bij deze persoon zo hoog is opgelopen, dat zijn lijden zo groot is, dat hij zich gedwongen voelt te stelen? Er vindt zelfreflectie plaats op basis van onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.
Vanzelfsprekende gezamenlijkheid
Deze Ubuntu levenswijze werpt een interessant licht op het ontstaan en bestaan van schulden. Want kijkend naar de schuldenaar vanuit hetzelfde oogpunt als naar de crimineel, volgt een soortgelijke vraag. Hoe komt het dat we als gemeenschap niet hebben gezien dat onze buurman of kennis of collega zoveel financiële problemen heeft dat er problematische schulden zijn ontstaan?
Het kan verklaard worden met termen als taboe en schaamte of privacy. Het zijn duidingen die gebaseerd zijn op Westerse denk- en levenswijzen. Maar niet op Ubuntu. Want wanneer er een vanzelfsprekende verbinding is met alle leden van de stam, kan het niet gebeuren dat iemand ongemerkt – voor een lange periode – worstelt met geld. Wanneer er op (bijna) dagelijkse basis contact is met iedereen rondom het kampvuur, valt het op wanneer een van de leden of en familie zich terugtrekt, zich afzijdig houdt, zich anders gedraagt dan anders.
Zodra we die gemeenschappelijke rekenschap daadwerkelijk voelen en accepteren, ontstaat er mogelijk een heel andere manier van schuldhulpverlening. Sterker nog: kan het zomaar gebeuren dat schulden door de gemeenschap vereffend worden, zonder de schuldenaar te dwingen tot jarenlang leven op een minimum inkomen om uiteindelijk een klein deel van de oorspronkelijke schuld te voldoen.
Zonder schuld
In een ideale wereld bestaan er geen schulden, bestaat er geen armoede, geen criminaliteit en geen honger. Vooralsnog leven we niet in een ideale wereld. Dus blijven er mensen ongezien schulden opbouwen. Maar dat dit stilletjes plaatsvindt, wil niet zeggen dat we nadat we constateren dat de buurman problematische schulden heeft, niet alsnog onze gezamenlijke verantwoordelijkheid kunnen nemen en als geheel de schuld dragen die ons in eerste instantie is ontgaan.
Ja, het zou de schuldenindustrie in één klap overbodig maken. Het zou bovendien de miljarden die het bestaan van problematische schulden kost, vrijmaken voor andere vraagstukken. Het zou ook velen werkloos maken. Maar als we dat op dezelfde manier opnemen, als zorg voor en door de gemeenschap, komt ook daar vast een oplossing voor.
En de schuldenaar dan? Die komt wel heel ‘goedkoop’ van zijn schulden af op deze manier. Toch? Dat hoeft niet. Zeker niet als Ubuntu de leidraad blijft. Want vergeet niet dat de voormalig schuldenaar nu weer volwaardig deelneemt aan het geheel. En daaraan, ongehinderd door de financiële problematiek, zijn unieke bijdrage kan leveren. Waar iedereen in het weefsel beter van wordt. Want zo werkt Ubuntu.
