Nu de finish van de Coronawedstrijd in zicht is, lijkt er ruimte in de hoofden voor de fase erna. Meer dan de helft van de mensen is gevaccineerd; het aantal besmettingen loopt hard terug. Natuurlijk gaat de terugloop in kabbelende golfjes. Maar we kunnen met enige rust vaststellen dat we over de top van de pandemieberg heen zijn.

Het voelt als het bestand na de oorlog. De wapens worden neergelegd, het schieten is gestopt, op een enkele verdwaalde kogel na. Wat verward kijken we om naar een periode van verzet, onrust, leegte en verdriet.

En voor ons kijken we naar een slagveld, waarin de eerste tekenen van leven weer hoopvol zijn. De terrasjes, barometers van het maatschappelijk humeur,  zijn ondanks matig weer goed bezet. We ontvangen weer wat vrienden. Ondernemers nemen de schade op en tellen moedig de eerste opbrengsten. En in de musea en theaters kunnen we weer genieten van de schoonheid van het leven.

Met het oplopen van de temperatuur lopen we het risico de echte Corona-gevolgen uit het oog te verliezen. Achter de façade van een opgelucht ademhalend land schuilt een hele verzameling van sociaal-economisch nadelige gevolgen. Deze zijn uitstekend in kaart gebracht door een commissie van De Vereniging Nederlandse Gemeenten onder leiding van de Bredase burgemeester Depla. Daarbij is gekozen voor een samenstelling van wetenschappers en gemeentebestuurders. De opbrengst is een nuttige handreiking onder de noemer: “Sociaal sterker de crisis uit”.

De commissie neemt als vertrekpunt dat er als gevolg van de Coronacrisis sprake zal zijn “langdurige ontwrichting, waarbij ook herstel en verbetering processen van lange adem zullen zijn”.

Daarbij past de kanttekening dat de exacte sociale impact van de Coronacrisis op dit moment lastig is te meten. De dag na de marathon kom je geen trap fatsoenlijk op en af, weet ik uit ervaring. Maar het is niet gezegd hoe lang dat duurt, laat staan of je weet dat dit blijvende schade oplevert. De diverse Corona-dashboarden (‘de kanarie in de kolenmijn’) geven enigszins houvast. De commissie heeft het over ‘stilte voor de storm’. Men maakt zich met veel andere deskundigen  zorgen over de positie van jongeren, zzp’ers en traditionele kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt. De vaccinatiebereidheid lijkt via traditionele lijnen te lopen, waardoor de maatschappelijke segregatie zou kunnen worden versterkt.

In het rapport worden acht belangrijke thema’s onderscheiden, waarbinnen een herstelagenda wordt geformuleerd. Daarvoor wordt ook gebruik gemaakt van de kennis van het Planbureau.

Zo wordt voor ‘Werk en Inkomen’ onder andere gesteld dat voorkomen moet worden dat ‘nieuwe armoede’ gaat ontstaan. Dat betekent dat steunpakketten gefaseerd moeten worden afgebouwd en een incasso-industrie moet worden vermeden. Het verbinden van de verschillende steunpakketten vergt een integrale aanpak, met een verbinding van het sociale en het economische domein.

Binnen het thema ‘onderwijs en jongeren’ wordt aandacht gevraagd voor de versterking van kansenongelijkheid op langere termijn, met name voor jongeren die over weinig hulpbronnen beschikken. Bevraag jongeren actief, bijvoorbeeld via de lokale welzijnsinstellingen, op hun behoeften. Versterk de hulpbronnen en maak gerichte keuzes in plaats van het hanteren van de kaasschaaf. Maak gebruik van de (evidence based) maatregelen die het ‘Nationaal Onderwijs Programma’ biedt.
Ook op het terrein van het verkleinen van de gezondheidsverschillen (misschien wel de grootste opgaven geboden). worden concrete handreikingen geboden.
Daarnaast volgen aanzetten voor oplossingen op thema’s als de leefomgeving, de lokale economie en het gemeentelijk beleid.

We zitten in de eindfase van een ongekende pandemie met ongekende sociaal-economische gevolgen. In de zoektocht naar beleid biedt het rapport “sociaal sterker de crisis uit’ een mooie aanzet voor een gerichte lokale aanpak op acht thema’s. En na een beroerde crisis vinden we het werken aan een dergelijke integrale herstelagenda ook wel weer mooi werk.

“Kent u dat woord, bestaanszekerheid? Hebt u er wel eens van gehoord? Bestaanszekerheid, net iets te lang voor Twee voor Twaalf, 17 letters, bij Scrabble vast 3 keer woordwaarde. Het is flink in de mode als nieuwerwetse term voor het aloude armoede. Bestaanszekerheid, laat dat eens even van uw linker kwab naar uw rechterhelft op en neer gaan, het staat er echt, uw bestaan wordt gezekerd, kent u die uitdrukking?“

Zo zou dominee Gremdaat zijn bespiegelingen over het woord bestaanszekerheid kunnen beginnen. Overal plopt de term op.  We weten allemaal dat de sociaal domein zijn periodieke modewoordjes heeft: maatwerk gaat al heel lang mee, totdat het weer gewoon werk werd; zelfredzaamheid, tot dat die doorsloeg; de participatiesamenleving hebben we afgeschaft toen de koning hem in zijn troonrede noemde; impact gooit ook hoge ogen, inclusie is nu de troetelschijf en jawel hoor … daar komt met stip, uit het niets, nieuw binnen op de eerste plaats: b e s t a a n s z e k e r h e i d .  

Naast de nummer 1 positie in de hitlijsten inmiddels volop aan te treffen op de titelbladen van beleidsnota’s. Alsof er een nieuwe smaak is verzonnen, bestaanszekerheid met karamel-zeezout. Inmiddels heb je ook ‎al wethouders en beleidsmedewerkers met dezelfde smaak. ‎Maar wat bedoelen we eigenlijk met dat woord? 

Toch maar eens opgezocht in een ouwe vertrouwde encyclopedie en die vertelt: Bestaanszekerheid is de zekerheid dat men de beschikking heeft over de middelen om zijn levensonderhoud en levenspatroon te waarborgen volgens de geldende normen van welvaart en welzijn. En het gaat nog een tandje verder: Het gaat hier om adequate en duurzame toegang tot (beschikking over) inkomen en middelen om in de basisbehoeften te voorzien, met inbegrip van adequate toegang tot voedsel, drinkwater, gezondheidsvoorzieningen, onderwijskansen, huisvesting, tijd voor gemeenschapsparticipatie en sociale integratie.

Het woord staat ook al even in onze grondwet. Het eerste lid van artikel 20 draagt de overheid op een beleid te voeren, dat is gericht op de bestaanszekerheid van de bevolking en op spreiding van welvaart. Het tweede lid geeft de wetgever de opdracht om op het terrein van de sociale zekerheid regelend op te treden. In het derde lid is vastgelegd, dat Nederlanders hier te lande die niet in het bestaan kunnen voorzien, een recht op bijstand hebben, onder opdracht aan de wetgever dit recht nader te regelen. Deze regeling is sinds 2015 neergelegd in de Participatiewet.

Nou stijgt het woord ook helemaal in mijn achting. Als ik nou goed bekijk wat dat woord bestaanszekerheid echt betekent dan is het toch heel makkelijk: je zekert iemands bestaan. Punt. Dat spreekt boekdelen. Dus overal waar wethouders en beleidsambtenaren met chocoladeletters bestaanszekerheid op nota’s schrijven, bedoelen ze dat ze het bestaan van de inwoners zekeren.

Waaaw, dat is superfijn.!

Maar is dat ook zo? De praktijk leert dat het bestaan van mensen vaak aan een zijden draadje hangt en maar voor een klein beetje gezekerd is. Want bij het minste of geringste laat de overheid je los, of grossiert diezelfde overheid in regels of sterker nog fouten van eigen makelij. Dat is geen bestaanszekerheid meer. Dat is bestaans-on-zekerheid.

Het bestaan van iemand zekeren dat doe je niet half of maar een klein beetje. Dat is alles of niets. En omdat in de grondwet staat dat het alles is, dan is het ook alles. Dus voortaan staat er met grote letters boven de voordeur van iedere de sociale dienst geschreven … Wees gerust, uw bestaan is gezekerd, wees welkom.

Ralf Embrechts is sociaal ondernemer, directeur bij MOM Tilburg en oprichter van Quiet

In een essay van januari 2021 schrijft president van de Algemene Rekenkamer Arno Visser over de inquisitiedemocratie waarin fouten makkelijk op te schrijven en schuldigen niet moeilijk te vinden zijn. Het gevaar dat deze afrekencultuur herbergt, is dat lering trekken uit het verleden ondersneeuwt, (bestuurlijke) ontwikkeling stagneert en de geschiedenis zich blijft herhalen.

Het afgelopen jaar heeft dit meer dan eens aangetoond. De toeslagenaffaire is natuurlijk het duidelijkste en meest openbare voorbeeld. Minder openbaar, maar net zo pregnant, zijn andere ontwikkelingen waarin wetgeving verkeerd uitpakt en schending van de grondbeginselen van de rechtsstaat dreigt. Het taalgebruik dat deze (mogelijke) inbreuk duidt, wordt eufemistischer naargelang de betrokken bewindslieden meer in de hoek gedreven worden.

De commissie-Donner spreekt in het eindadvies Omzien in verwondering 2 van maart 2020 over ‘institutionele vooringenomenheid’. Zoals het apartheidssysteem van rassensegregatie in Zuid-Afrika in de vorige eeuw ook gebaseerd was op institutionele vooringenomenheid?

Minister Grapperhaus bevestigt april 2021 dat de NCTV mogelijk ‘juridisch kwetsbaar’ heeft gehandeld bij het volgen van burgers op internet. Zoals Willem Holleeder ook juridisch kwetsbaar handelde toen hij opdracht gaf voor de liquidaties waarvoor hij is veroordeeld?

Februari 2020 spreekt de rechtbank Den Haag zich uit over SyRi als handhavingsinstrument bij fraudebestrijding in het sociale zekerheidsstelsel. Het privéleven van de vermeende schuldige wordt door het frauderisicoalgoritme volgens de rechter niet gerespecteerd zoals vastgelegd in het EVRM en SyRi mag in huidige vorm niet meer worden gebruikt.

De opvolger van SyRi staat intussen klaar in de coulissen: de Wet Gegevensverzameling door Samenwerkingsverbanden. Kenners vermoeden dat de privacy van burgers nog verder onder druk komt te staan. Maar goed, ‘fraude mag niet lonen’ en ‘misbruik ondermijnt het draagvlak en daarom is fraudebestrijding cruciaal voor het behoud van ons sociale stelsel’. Zero-tolerance blijft het adagium.

Newspeak en doublethink uit de George Orwell roman 1984 zijn intussen al menigmaal aangehaald. Zonder al te veel moeite kan de Rutte-doctrine als voorloper van het Ministerie van Waarheid worden gezien, waarmee wantrouwen gelegitimeerd wordt en het eigen politieke bestaan prevaleert boven zorg voor en bescherming van de burger en het solidariteitsbeginsel.

Hetzelfde gebeurt op dit moment na invoering van de Wet vereenvoudiging beslagvrije voet Wvbvv. De wet heeft als doel een versimpeling van het vaststellen van het bestaansminimum voor iedere burger met schulden. De wet is december 2016 ingediend en januari 2021 van kracht geworden. Al na enkele maanden blijken er cruciale fouten in de wet en systematiek te zitten. Weeffouten die in de ruim vier jaar van behandeling kennelijk niet opgevallen zijn.

Voor grote groepen burgers is dat bestaansminimum namelijk helemaal niet gegarandeerd, doordat inkomensinformatie door gemeenten op verschillende manieren wordt geleverd. Er is een workaround bedacht, maar dat is natuurlijk geen structurele oplossing. Daarnaast worden mensen die te duur wonen vanwege het gebrek aan sociale woningen met betaalbare huur, onevenredig benadeeld door de nieuwe berekeningsmethode.

Dit heeft niet alleen gevolgen voor mensen met schulden, maar ook voor schuldhulpverlening. Want schuldhulpverleners zijn wettelijk verplicht de beslagvrije voet als basis te gebruiken voor vaststelling van de afloscapaciteit voor de schuldeisers. Met als gevolg dat ook daar ingegrepen moet worden om te voorkomen dat vele huishoudens nog verder in de schulden raken, in plaats van eruit.

Alle bovengenoemde voorbeelden hebben één ding gemeen: een overheid die een parallel universum heeft gecreëerd waarin ze is losgezongen van de realiteit. Er is een systeemdictatuur ontstaan waarin geen zelfreflectie meer mogelijk is. Het sektarisch denken prevaleert. Contact met de dagelijkse praktijk raakt steeds verder weg. Het systeem is dominant geworden, de mensen erin gevangenen. Verantwoordelijkheid kan nergens meer gelegd worden. Er bestaat geen waarneembaar beste weten meer.

Daar ligt de kern. De onvrijheid van denken en handelen in het systeem. Het gaat niet om beschuldigen en afrekenen, maar om helderheid om te doen wat juist is. Van binnenuit. Omdat het systeem geen lijden of onrecht herkent. Een mens wel.

Maarten Bergman, Zelfstandig trainer en adviseur schuldhulpverlening
Coördinator AdministratieMaatje bij de Vrijwillige Hulpdienst Eindhoven

Door: Irene Thuis

Het is al vele jaren bekend dat stemmen voor mensen met een beperking nog niet zo eenvoudig is. En ook voor ouderen zijn er soms belemmeringen. Kijk naar het stemmen per post dit jaar. Prima actie in het kader van de coronacrisis. Alleen moet dan wel volledig duidelijk zijn hoe het precies werkt.

Hoezeer we ook proberen elkaars taal te spreken, in de praktijk lijkt dat vaak niet te lukken. Vele advertenties in de krant of andere media hebben niet voorkomen dat zeker zeven tot acht procent van de oudere mensen de papieren niet op de juiste manier hebben teruggestuurd.

Gemeenten voelen zich niet verantwoordelijk

Voor mensen met een verstandelijke of andere beperking, is het nog ingewikkelder. In het kader van het stemgeheim, mag je niet zomaar met iemand samen het stemhokje in. Wél met iemand die fysiek niet in staat is om het gewenste bolletje rood te kleuren. Maar ook een deel van de mensen met een andere beperking hebben net dat klein beetje hulp nodig. Zij hebben tenslotte ook stemrecht. En ze willen graag gehoord worden. Woon je in een instelling, dan heeft een begeleider misschien nog even tijd om het stemmen goed uit te leggen. Er kan zelfs geoefend worden zodat je weet hoe het gaat. Maar als je gewoon thuis woont, wie helpt je dan?

Het allergrootste deel van de gemeenten voelt zich niet verantwoordelijk om hun burgers op dit vlak te ondersteunen. Sterker nog, men realiseert zich vaak helemaal niet dat er nogal wat drempels gevoeld worden. ‘Maar het stemlokaal is toch geschikt voor gehandicapten?’, is dan de reactie. Ja, op een aantal plekken past de rolstoel door de deur of is er geen trap.

Wakker schudden

Maar is er ook aan gedacht dat er misschien veel te veel prikkels zijn en onlogische looproutes, waardoor iemand met een autismestoornis op de drempel maar besluit om toch niet naar binnen te gaan? Een waargebeurd scenario, opgetekend uit de mond van een normaal begaafde autistische ervaringsdeskundige. Hij schudde mij en de destijds aanwezige gemeenteraadsleden wakker. Dat was vier jaar geleden… Het stemlokaal, ook in ons eigen kantoor, is niet veranderd en zeker niet prikkelarmer geworden. Het positieve van corona is dit keer wel dat er een extra vrijwilliger is die mensen de weg wijst en hen attent maakt op het desinfecteren van de handen en de looproute. En laat dát nou net iets zijn wat voor bepaalde mensen met een beperking al heel erg kan helpen.

Alle stemmen gehoord

Over een jaar hebben we opnieuw verkiezingen; voor de gemeenteraden. We hopen dan van de coronacrisis af te zijn en ik ben bang dat we dan ook van de extra vrijwilligers alweer afscheid hebben genomen. We hebben dus nog een jaar de tijd om na te denken hoe we ervoor gaan zorgen dat écht alle stemmen gehoord kunnen worden. Want iedereen telt mee, beperking of geen beperking.

Irene Thuis is directeur/bestuurder bij MEE Zuid Limburg.

Door: Ton van Nieuwkerk, wethouder in de gemeente Waterland.

Iedereen die wat langer in ‘Den Haag’ heeft meegelopen weet dat de uitvoering vaak het kind van de rekening is. Belangrijke oorzaak is het politieke compromis. Het politieke compromis is heilig en alles is daaraan ondergeschikt. Het patroon is altijd hetzelfde en eenvoudig te verklaren. Als twee politieke standpunten elkaar moeten vinden, dan ga je in het midden zitten. En neem je de uitvoeringsproblemen bij een vaak onduidelijk compromis op de koop toe.

Uitvoeringsproblemen zijn alleen maar lastig voor de politiek. Het komt ook vaak pas op het einde van de procedure, de uitvoeringstoets, boven tafel. Dan zijn alle compromissen al gesloten en is er geen politieke ruimte (met bijbehorend gezichtsverlies) meer. En de Belastingdienst, het UWV en de gemeenten zitten met de gebakken peren: uitvoeren a.u.b.

Niet verliezen staat centraal

Zo ging het, zo gaat het en zo zal het - ben ik bang - altijd gaan. Alleen het kabinet Rutte/Samsom maakte hierop een uitzondering. Hier kwam het compromis via ‘kwartetten’ tot stand. Bij de totstandkoming kreeg dit Kabinet hiervoor veel applaus, maar gaandeweg de rit verstomde het snel. Met name de PvdA-kiezer wist feilloos de door de VVD binnengehaalde kwartetten te herinneren (marktwerking zorg en bouwen/wonen) en strafte bij de eerstvolgende verkiezingen meedogenloos.

En ik snap die kiezer ook. Net zoals in de sport doet verliezen (de verloren kwartetten) veel meer pijn dan de vreugde van een overwinning (de gewonnen kwartetten). Daarom ook de vele remises in mijn favoriete sport, de schaaksport. Of, voor de oudere lezer, het catenaccio voetbal uit Italië. Niet verliezen staat centraal.

Incidentenpolitiek

Ik voel dan ook altijd een zekere irritatie als juist de Tweede Kamer - meester van het politieke compromis - de oplossing van uitvoeringsproblemen weer op de agenda zet. Ook de toeslagenaffaire is immers mede herleidbaar uit de harde lijn waarom de Tweede Kamer zelf vroeg als reactie op de Bulgarenfraude.

En dan kom ik op een tweede verklaring voor veel uitvoeringsproblemen: de incidentenpolitiek. Bij elke ontsnapte tbs’er, aandachttrekkend krantenbericht of welk ander incident dan ook, is er een grote kans dat de Tweede Kamer in een extra debat vraagt om aanvullende maatregelen en dus nog meer niet uit te voeren regels.

Littekens

Ik merk het ook zelf als wethouder. Ik spreek met veel inwoners over hun persoonlijke problemen. En wat mij in elk gesprek weer opvalt is hoe in de praktijk goedbedoelde wetten, kaders en afspraken toch onbedoeld verkeerd uitvallen. Goedbedoelde regels zorgen ervoor dat veel mensen hun inkomen, zorg of woning verliezen. Gelukkig kunnen we op gemeentelijk niveau dan vaak nog veel repareren, maar altijd blijft daar een litteken ‘van het niet gehoord voelen’ over.

Ik denk dat eerlijkheid ook hier loont. Veel problemen in de uitvoering horen, hoe pijnlijk ook, bij ons politiek polderstelsel. Je kunt ze alleen bestrijden als de Tweede Kamer bereid is om minder te polderen, veel algemenere wetten te maken, veel te decentraliseren en veel over te laten aan de professionals.

Elkaar gevangen houden

Maar dan moet de kiezer ook niet meer roepen om strengere straffen, niet meer bij elk incident vragen om extra maatregelen en dat iemand uit Amsterdam altijd gelijk moet worden behandeld als iemand uit Breda. En dat zie ik niet snel gebeuren. Zo houden de kiezer en de politiek elkaar gevangen en zal ook morgen in de krant weer over een nieuw probleem geschreven worden.

Ook de journalistiek speelt hierbij een belangrijke rol, maar daarover een andere keer. Mijn blog heeft namelijk een maximaal aantal woorden. Ook een uitvoeringsprobleem...