Door: Maarten Bergman
In een essay van januari 2021 schrijft president van de Algemene Rekenkamer Arno Visser over de inquisitiedemocratie waarin fouten makkelijk op te schrijven en schuldigen niet moeilijk te vinden zijn. Het gevaar dat deze afrekencultuur herbergt, is dat lering trekken uit het verleden ondersneeuwt, (bestuurlijke) ontwikkeling stagneert en de geschiedenis zich blijft herhalen.
Het afgelopen jaar heeft dit meer dan eens aangetoond. De toeslagenaffaire is natuurlijk het duidelijkste en meest openbare voorbeeld. Minder openbaar, maar net zo pregnant, zijn andere ontwikkelingen waarin wetgeving verkeerd uitpakt en schending van de grondbeginselen van de rechtsstaat dreigt. Het taalgebruik dat deze (mogelijke) inbreuk duidt, wordt eufemistischer naargelang de betrokken bewindslieden meer in de hoek gedreven worden.
De commissie-Donner spreekt in het eindadvies Omzien in verwondering 2 van maart 2020 over ‘institutionele vooringenomenheid’. Zoals het apartheidssysteem van rassensegregatie in Zuid-Afrika in de vorige eeuw ook gebaseerd was op institutionele vooringenomenheid?
Minister Grapperhaus bevestigt april 2021 dat de NCTV mogelijk ‘juridisch kwetsbaar’ heeft gehandeld bij het volgen van burgers op internet. Zoals Willem Holleeder ook juridisch kwetsbaar handelde toen hij opdracht gaf voor de liquidaties waarvoor hij is veroordeeld?
Februari 2020 spreekt de rechtbank Den Haag zich uit over SyRi als handhavingsinstrument bij fraudebestrijding in het sociale zekerheidsstelsel. Het privéleven van de vermeende schuldige wordt door het frauderisicoalgoritme volgens de rechter niet gerespecteerd zoals vastgelegd in het EVRM en SyRi mag in huidige vorm niet meer worden gebruikt.
De opvolger van SyRi staat intussen klaar in de coulissen: de Wet Gegevensverzameling door Samenwerkingsverbanden. Kenners vermoeden dat de privacy van burgers nog verder onder druk komt te staan. Maar goed, ‘fraude mag niet lonen’ en ‘misbruik ondermijnt het draagvlak en daarom is fraudebestrijding cruciaal voor het behoud van ons sociale stelsel’. Zero-tolerance blijft het adagium.
Newspeak en doublethink uit de George Orwell roman 1984 zijn intussen al menigmaal aangehaald. Zonder al te veel moeite kan de Rutte-doctrine als voorloper van het Ministerie van Waarheid worden gezien, waarmee wantrouwen gelegitimeerd wordt en het eigen politieke bestaan prevaleert boven zorg voor en bescherming van de burger en het solidariteitsbeginsel.
Hetzelfde gebeurt op dit moment na invoering van de Wet vereenvoudiging beslagvrije voet Wvbvv. De wet heeft als doel een versimpeling van het vaststellen van het bestaansminimum voor iedere burger met schulden. De wet is december 2016 ingediend en januari 2021 van kracht geworden. Al na enkele maanden blijken er cruciale fouten in de wet en systematiek te zitten. Weeffouten die in de ruim vier jaar van behandeling kennelijk niet opgevallen zijn.
Voor grote groepen burgers is dat bestaansminimum namelijk helemaal niet gegarandeerd, doordat inkomensinformatie door gemeenten op verschillende manieren wordt geleverd. Er is een workaround bedacht, maar dat is natuurlijk geen structurele oplossing. Daarnaast worden mensen die te duur wonen vanwege het gebrek aan sociale woningen met betaalbare huur, onevenredig benadeeld door de nieuwe berekeningsmethode.
Dit heeft niet alleen gevolgen voor mensen met schulden, maar ook voor schuldhulpverlening. Want schuldhulpverleners zijn wettelijk verplicht de beslagvrije voet als basis te gebruiken voor vaststelling van de afloscapaciteit voor de schuldeisers. Met als gevolg dat ook daar ingegrepen moet worden om te voorkomen dat vele huishoudens nog verder in de schulden raken, in plaats van eruit.
Alle bovengenoemde voorbeelden hebben één ding gemeen: een overheid die een parallel universum heeft gecreëerd waarin ze is losgezongen van de realiteit. Er is een systeemdictatuur ontstaan waarin geen zelfreflectie meer mogelijk is. Het sektarisch denken prevaleert. Contact met de dagelijkse praktijk raakt steeds verder weg. Het systeem is dominant geworden, de mensen erin gevangenen. Verantwoordelijkheid kan nergens meer gelegd worden. Er bestaat geen waarneembaar beste weten meer.
Daar ligt de kern. De onvrijheid van denken en handelen in het systeem. Het gaat niet om beschuldigen en afrekenen, maar om helderheid om te doen wat juist is. Van binnenuit. Omdat het systeem geen lijden of onrecht herkent. Een mens wel.
Maarten Bergman, Zelfstandig trainer en adviseur schuldhulpverlening
Coördinator AdministratieMaatje bij de Vrijwillige Hulpdienst Eindhoven
